the first generation

Eerbetoon aan Bernard Matemera

Inleiding

In mijn vorige blog bracht ik naar voren, dat in de Beeldentuin Maastrich-Heerdeberg  een beeld staat, gebeeldhouwd door Bernard Matemera en dat als een zelfportret moest worden beschouwd. In deze blog wil ik iets meer vertellen over Bernard Matemera.
Als bron gebruik ik hiervoor het reeds eerder genoemde boek ‘Sculptors from Zimbabwe’, geschreven door Ben Joosten.

Tom Blomefield

Voor dat ik over Bernard Matemera begin, moet ik eerst iemand anders noemen en dat is Tom Blomefield. Deze man heeft ontzettend veel betekend voor de kunstenaars van Zimbabwe en het beeldhouwen in steen.
Tom Blomefield is in 1926 geboren in Johannesburg (Zuid-Afrika). In 1948 kwam hij naar Zimbabwe en een jaar later trouwde hij met een dochter uit een rijke familie van tabaksplanters.
Met behulp van zijn schoonfamilie kocht hij een flinke lap grond en verbouwde hierop een tabaksplantage.
Hij noemde zijn gebied Tengenenge naar een riviertje, dat naast zijn grondgebied stroomde. Tengengenge heeft meer betekenissen, maar een ervan is “Beginning of the beginning”.
Tengenenge zou door de bemoeienissen van Tom Blomefield een wereldwijd begrip worden binnen de beeldhouwkunst van Zimbabwe.

Tom Blomefield, zoon van een kunstenares, was niet begeesterd door het werk op de tabaksplantage en toen het slechter ging met de plantage, zocht hij naar een andere bron van inkomsten. Hij wist dat op zijn grondstuk serpentijnsteen voorhanden was, dat zich makkelijk leende om te worden bewerkt. Hij ontmoette in 1966 een jonge Zimbabwaanse kunstenaar Christen Chakanyuka, die elders een opleiding had genoten tot beeldhouwer in steen. Met hem als leermeester begon Tom Blomefield met het beeldhouwen in steen.

Omdat Blomefield zag, dat er geld mee te verdienen was, moedigde hij zijn arbeiders aan om te bekijken of ze ook aanleg hadden voor beeldhouwen in steen. Een ervan was Bernard Matemera, voorman op zijn tabaksplantage. Bernard Matemera had aanleg en produceerde al snel beelden, die werden verkocht.
Het succes trok meer mensen aan en Tom Blomefield stichtte de Tengenenge Sculpture Community, Pvt Ltd. Dit was het begin van een kunstenaarsgemeenschap, waarin de kunstenaars gedijden en in hun levensonderhoud konden voorzien. Dit alles volgens het zakelijk inzicht en het enthousiasme van Tom Blomefield.

Bernard Matemera

Zoals gezegd een van die kunstenaars van het eerste uur was Bernard Matemera, geboren in 1946 in Guruve (Zimbabwe). Hij genoot vier jaar lagere school. Hij moest in zijn vrije tijd het vee bewaken. Tijdens die werkzaamheden beoefende hij houtsnijkunst en klei-modellering.
In 1963 kwam hij naar Tengenenge om daar tewerk worden gesteld als bestuurder van een tractor op de tabaksplantages. Hij werkte ook voor Tom Blomefield
In 1966 vroeg Tom Blomefield hem of hij tot de kunstenaars gemeenschap Tengenenge wilde toetreden. Bernard Matemera had talent. Hij maakte een beeldje van een schildpad en daarna een van een giraffe. Dit beeldje werd verkocht door de National Gallery en Bernard Matemera ontving hiervoor 14 Pond.
Bernard Matemera ontwikkelde een eigen stijl. Hij behoorde tot de Shona cultuur en sprak een Shona dialect  Opvallend aan zijn beelden is, dat de figuren vaak drie vingers aan een hand en twee tenen aan een voet hadden. Zie o.a. het beeldje dat op de foto aan zijn voeten staat. In zijn stam heerste de antropologische mythe, dat een dergelijk volk in Zambezi bestaan had of nog bestond. Nog heden ten dage leeft in West-Zambezi, dicht bij de Zambezirivie, een geïsoleerde stam de Doma, waaarvan de leden door een genetische mutatie twee tenen aan hun voeten hebben. De drie middelste tenen ontbreken.

Zie ook het volgend beeld Family.

Bernard Matemera gaf toch graag zijn beelden een mythologische betekenis. Zo ook het beeld ‘the man who eat his totem’. In zijn stam kreeg ieder persoon een totem toegewezen. Dat kon zijn door de vader of door een medicijnman. De totem was meestal een dier. Nu was het een wet, dat de persoon zijn  totem niet mocht doden of opeten. Het laatste heeft hetzelfde effect als het eerste.
Nu had volgens Bernard Matemera de man zijn totem (een wildzwijn) opgegeten en nu veranderde zijn hoofd
in een zwijnskop. Helaas ook die van zijn zoontje, want die had kennelijk meegegeten.
Bernard Matemera legt hiermede een  boodschap in zijn beeld. Hij of zij die de wet overtreedt, zal worden gestraft. En dan bedoelt hij niet de wet van de overheid, maar de wet van het volk.

(Deze drie foto’s zijn gescand uit het boek “Sculptors from Zimbabwe” aan de hand van Ben Joosten).

De boodschap dat men zijn totem niet mag doden herhaalt hij in zijn beeld ‘the man changing into a rhino’. Iemand had zijn totem een rinoceros gedood en kreeg een hoorn op zijn hoofd.

Dat het niet zo eenvoudig is om aan zo’n beeld te werken, blijkt uit de volgende foto. Het beeld waar Bernard Matemera aan werkt, noemde hij ‘Rhino Man’. Het is een van zijn eerste werken.

Ik wil nog een beeld behandelen, omdat Bernard Matemera dat zo apart vond. Het beeld op de linkerfoto stelt voor ‘Sitting Doma Man’. Over het Doma volk heb ik reeds eerder iets verteld. Het beeld mocht van hem niet worden verkocht en na zijn dood moest het naast zijn graf worden geplaatst. Hij stierf vrij jong en of hij zijn  dood voorvoelde, weet ik niet. Het sierde zijn graf een tiental jaren. Daarna  werd het door de Bernard Matemera Estate  geschonken aan de Rhino Head Gallery.

Epiloog

Bernard Matemera was een autodidact. De talenten voor het beeldhouwen in steen had hij vanaf de geboorte.
Bernard Matemera was een Shona en doordrongen van de Shona cultuur.
Bernard Matemera was een van de eersten, aangeduid als the first generation’.
Bernard Matemera was ‘the godfather’ van de Tengenenge kunstenaarsgemeenschap.
Bernard Matemera was een neo-expressionist. Zijn beelden moesten iets voorstellen.
Bernard Matemera zocht in zijn beelden naar het mystieke.
Bernard Matemera zocht in zijn beelden de grenzen op tussen het menselijke en het dierlijke.
Bernard Matemera  was een fenomeen in het beeldhouwen in steen. Hij ging helaas te vroeg heen.

Bernard Matemera werd niet altijd begrepen, maar de erkenning van zijn kunstenaarschap was wereldwijd.
Bernard Matemera was de Picasso onder de beeldhouwers in steen.

Pierre Swillens

Fotogalerij

Tags: beeldentuin maastricht-heerdeberg, ben joosten, bernard matemera, bernard matemera estate, christen chakanyuka, doma, family, guruve, houtsnijkunst, johannesburg, kleimodellering, national gallery, picasso, rhino head gallery, sculptors from zimbabwe, serpentijnsteen, shona, sitting doma man, tabaksplantage, tengenenge, tengenenge sculpture community, the man changing into a rino, the man who eat his totem, tom blomefield, zambezi, Zimbabwe, zuid-afrika